موقعیت ایران پیش از عملیات بیت المقدس

ایران در چند عملیات جنگ تحمیلی منتهی به عملیات بیت المقدس به خوبی نشان داده بود که می‌تواند محاصره دشمن بعث را شکسته و مناطق اشغال شده از خاک خود را آزاد کند. محاصره آبادان در عملیات ثامن الائمه شکسته شد، بستان در عملیات طریق القدس آزاد شد، در عملیات فتح المبین قسمت‌های مهمی از خاک ایران از اشغال نیروهای عراقی خارج شد و تمام این رویدادها، توان ذهنی و جسمی رزمندگان ایرانی را تا حد بسیار زیادی افزایش داد. با شکست عملیات‌های منافقین در داخل مرزها هم بیشترین تمرکز نیروهای نظامی متوجه جبهه‌های جنوب و غرب بود و به این ترتیب در آستانه عملیات بیت المقدس، میان نیروهای نظامی ایران اتفاق نظر اساسی درباره بازپس‌گیری مناطق اشغالی به ویژه خرمشهر وجود داشت. این آزادسازی‌ها هراندازه برای جمهوری اسلامی غرور آفرین و امیدبخش بود، برای رژیم بعث و همراهانش بسیار نگران کننده بود.

عراق پس از عملیات فتح المبین، مطمئن شده بود که ایران درصدد آزادسازی دیگر مناطق خاک خود است و از سوی دیگر بر اهمیت خرمشهر نیز به خوبی آگاه بود. از این رو حدود ۴۱ گردان زرهی و ۳۳۸ گردان مکانیزه مسقر کرده بود که هر گردان مکانیزه شامل ۴۴ دستگاه تانک یا نفربر بود. علاوه بر این ۴۰ گردان پیاده و ۳۰ گردان توپخانه صحرایی در منطقه مستقر شده بود. به بیان دیگر حدود ۳۵۰۰ دستگاه تانک و نفربر و نزدیک به ۴۰ هزار نیروی پیاده و ۵۰۰ قبضه توپ در منطقه مستقر کرده بود. پدافند۱۸۰ درجه ای از سمت شرق و شمال شهر با رده‌های دفاعی متعدد هم دیگر سد دفاعی نیروهای بعثی برای تداوم اشغالگری خود بود. با چنین تجهیزاتی، تنها نیروی اراده و ایمان رزمندگان ایرانی می‌توانست مقابله کرده و به پیروزی برسد.

جزییات عملیات بیت المقدس

جنوب کرخه و غرب کارون؛ شهرهای اهواز، دشت آزادگان، هویزه، پادگان حمید، خرمشهر با مشورت فرماندهان ارتش و سپاه به عنوان منطقه عملیاتی بیت‌المقدس انتخاب و برنامه‌ریزی‌های اجرای آن از همان روزهای عملیات فتح‌المبین در فروردین سال ۶۱ آغاز شد. اصلی‌ترین هدف عملیات بیت المقدس، آزادسازی خرمشهر بود و رزمندگان با روحیه و عزمی جزم رسیدن به این هدف را ۳۰ دقیقه بامداد دهم اردیبهشت آغاز و سوم خردادماه به انجام رساندند. این عملیات هم مانند فتح‌المبین، حاصل همکاری مشترک ارتش به فرماندهی شهید «علی صیادشیرازی» و سپاه به فرماندهی «محسن رضایی» بود و شهید «حسین خرازی» از تیپ ۱۴ امام حسین (ع)، «احمد متوسلیان» از تیپ ۲۷ محمد رسول الله، شهید «حسن باقری» از قرارگاه نصر و شهید سردار «قاسم سلیمانی» از تیپ ۴۱ ثارالله، از مهمترین فرماندهان عملیات بیت‌المقدس بودند.

فرماندهی عملیات با قرارگاه کربلا بود و قرارگاه‌های قدس از شمال (با عبور از رودخانه کرخه) و نصر از جنوب قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر)، فتح از شرق کارون (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز – خرمشهر)، در عملیات بیت المقدس حاضر بودند.

این عملیات در چهار مرحله پیش بینی شده بود که هریک از مراحل بسترساز اجرا و موفقیت مرحله دیگر بود. مرحله نخست عملیات با محوریت قرارگاه قدس آغاز شد و رزمندگان این قرارگاه با عبور از مواضع دشمن منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه را تصرف کردند. همزمان با این قرارگاه، قرارگاه فتح هم براساس برنامه زمان‌بندی شده پیشروی خود را تا منطقه مورد نظر انجام دادند. مرحله دوم عملیات با یک تصمیم تاکتیکی فرماندهان همراه شد؛ آزادسازی خرمشهر به طور موقت کنار گذاشته شد، نیروها به سمت مرز پیشروی کردند و ضمن عقب راندن فراری‌های دشمن، مناطق جفیر، پادگان حمید و هویزه را آزاد کردند. همزمان با حرکت نیروهای قرارگاه قدس به سوی خرمشهر مرحله سوم عملیات آغاز شد اما رزمندگان ایرانی توفیق چندانی در اجرای برنامه موردنظر نیافتند.

عملیات تا شامگاه اول خرداد متوقف شد و در آن تاریخ با آغاز مرحله چهارم عملیات بیت المقدس و یورش سریع نیروهای ایران، لشگر و تیپ‌های عراق نظم و ارتباط خود با یکدیگر را از دست دادند و در حالی که تقلای شکستن محاصره خرمشهر توسط نیروهای ایرانی را داشتند؛ شکست خورده و مجبور به ترک مرزهای خرمشهر شدند. با اهتزاز پرچم جمهوری اسلامی بر گنبد مسجد جامع، درظهر روز سوم خردادماه، خرمشهر این پاره خاک وطن آزاد شد. در این عملیات۱۶ هزار نفر از نیروهای رژیم بعث کشته شدند، ۱۹ هزار عراقی به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. ۱۳۳۰ دستگاه نفربر، ۵۳۰ قبضه توپخانه، ۱۴۳۵ دستگاه تانک هم یا در اختیار رزمندگان ایران قرار گرفت یا منهدم شد. آزادسازی خرمشهر و هویزه، پادگان حمید، جاده استراتژیک اهواز-خرمشهر-رودکرخه، جاده سوسنگرد-هویزه، پاسگاه های مرزی، خروج بخش‌هایی از جبهه جنوب از تیررس آتشباران عراقی‌ها و در نهایت نابودی ادوات و سلاح های نیروهای رژیم بعث، از مهم‌ترین دستاوردهای عملیات مهم بیت المقدس بود و در نهایت ۵ هزار و ۳۸ کیلومتر از خاک پاک ایران آزاد شد.

اهمیت عملیات آزادسازی خرمشهر

عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر، از مهمترین اتفاقات جنگ ایران و عراق بود که بازتاب جهانی یافت و پس از پایان آن بسیاری از رسانه‌های بین‌المللی به تحلیل آن پرداختند و شمار زیادی از مقامات جهان درباره این عملیات و آینده جنگ تحمیلی علیه ایران اظهارنظر کردند. البته ذهنیت عراق و جهان درباره توان نظامی جمهوری اسلامی، پس از عملیات فتح المبین و آزادسازی بخش‌هایی از خاک ایران دچار تغییرات جدی و تا اندازه ای از توهم قدرت و پیروزی و اشغال ایران کاسته شد. عملیات بیت‌المقدس اما ضربه نهایی را بر دیکتاتور عراق وارد کرد و آرزوی نبردهایی از جنس قادسیه را برای صدام حسین بر باد داد. رویای محمره تعبیر نشد و خرمشهر تا همیشه به خاک ایران بازگشت. تا پیش از آزادشدن این شهر استراتژیک، عراق به نوعی دست برتر را در جنگ داشت و با همین برگ برنده درصدد بود تا از این امتیازاتی بگیرد، پس از آزادسازی اما این برگ برنده از دست بغداد و همراهان جهانی‌اش خارج و برتری قدرت سیاسی‌- نظامی جمهوری اسلامی به عراق و حامیان آن، نشان داده شد. هرچند دستگاه تبلیغات صدام حسین، تلاش داشت از این شکست عیان، پیروزی خفیف و عقب نشینی تاکتیکی بسازد اما گزارش رسانه‌هایی چون گاردین انگلیس تلخی این شکست را نشان می‌داد. این روزنامه در روزهای پس از فتح خرمشهر نوشته بود: «سقوط خرمشهر یعنی سقوط آخرین و مهم‌ترین افتخار جنگی عراق که ایرانی‌ها با بازپس گرفتن آن، این برگ برنده را که به وسیله آن عراق می‌کوشید ایران را به پای میز مذاکره بکشاند، از دست بغداد ربودند.»

امام خمینی (ره) در پیام خود پس از آزادسازی خرمشهر تصریح کرده بود: «حکومت‌های همجوار و منطقه می‌دانند امروز با فتح خرمشهر مظلوم، دولت و ملت پیروزمند ما از موضع قدرت سخن می‌گوید و من به پیروی از آنان به شما اطمینان می‌دهم که اگر از اطاعت بی‌چون و چرای آمریکا و بستگان آن دست بردارید و با ما به حکم اسلام و قرآن کریم رفتار کنید، از ما جز خیر و پشتیبانی نخواهید دید و شما بدانید آن قدر که ابرقدرت‌ها از صدام، این نوکر چشم و گوش بسته، پشتیبانی کردند از شماها که قدرت‌های کوچک و حکومت‌های ضعیف هستید پشتیبانی نمی‌کنند.»

برخی از آثار هنری که با موضوع خرمشهر تولید شده عبارتند از:

فیلم روز سوم: به کارگردانی محمدحسین لطیفی و بازیگری پوریا پورسرخ، حامد بهداد و باران کوثری در سال ۱۳۸۵ش ساخته شده است. داستان این فیلم درباره مرد جوان خرمشهری در سال ۱۳۵۹ش است، برای این‌که خواهرش به‌دست عراقی‌ها نیفتد چاله‌ای در باغچه خانه‌شان حفر و او را در این چاله پنهان می‌کند تا به‌طور موقت از گزند عراقی‌ها که خانه را محاصره کرده‌اند در امان بماند.

سریال خاک سرخ: به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و بازیگری پرویز پرستویی، مهتاب کرامتی، لاله اسکندری و...در سال ۱۳۸۱ش تولید شده است. این فیلم درباره دختری به نام لیلا است که قبل از انقلاب از والدینش جدا شده و در شب عروسی‌اش متوجه می‌شود که پدر و مادرش افراد دیگری هستند. او سراغ آن‌ها را می‌گیرد و تا خرمشهر که در آغاز جنگ هشت ساله است می‌رود. در این بین همسرش با بمباران جنگنده‌های عراقی کشته می‌شود و او تنها به شهری غریب می‌رود. در آن جا مادرش را پیدا می‌کند، اما پدرش اسیر عراقی‌ها می‌شود...

ملودی ممد نبودی ببینی: در ابتدا قطعه نوحه‌ای بود که در رثای محمدعلی جهان آرا، اول بار توسط حسین فخری (همرزم او) بر سر مزارش خوانده شد و یک سال بعد همزمان با سالگرد آزادسازی خرمشهر، غلام کویتی‌پور آن را در قالب نوحه‌ای اجرا کرد. شعر این نوحه متعلق به یکی از سبک‌های موسیقی عزا رایج در استان بوشهر است و جواد عزیزی آن را سروده است.